Bevordering tot topstuk

De koperen gedenkplaat, ter herinnering aan Petrus Jozef de Caters en zijn vrouw Joanna Antonia Ergo, in de Sint-Joriskerk is per januari 2025 opgenomen in de lijst van het roerend cultureel erfgoed van uitzonderlijk belang van de Vlaamse Gemeenschap. Dat is de zogenaamde Topstukkenlijst. Dat heeft de minister van Cultuur officieel beslist. De Caters en zijn echtgenote staan allebei afgebeeld op de plaat die werd vervaardigd door ontwerper Lodewijk Hendricx en graveur Lambert van Rijswijck. Volgens het ministerie van Cultuur getuigt de gedenkplaat van een bijzondere artistieke waarde en is ze een uitgesproken voorbeeld van de neogotische stijl. Petrus Jozef de Caters (1769-1861) was bankier uit Antwerpen. In 1843 was de Caters medestichter en eerste directeur van de Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde Antwerpen (de Zoo). Tot zijn dood was de Caters, die ook burgemeester van Berchem was, voorzitter van de kerkfabriek van de Sint-Joriskerk. 

Keurig in het gelid

Sommige rekwisieten worden dan wel niet meer gebruikt, maar wel zorgvuldig bewaard. Zo staan deze van de Kapel van het Heilig Hart van de Sint-Joriskerk keurig in het gelid opgeslagen.

Werk in de hoogte

Voor werkzaamheden aan de torenspits van een kerk heb je natuurlijk, zie hier deze kraan, iets meer nodig dan een keukentrap die bij een bungalow wellicht zou volstaan. Donderdag 12 december 2024.

To Be Antwerp 2024

Net als bij de vorige editie was ook dit jaar de Sint-Joriskerk een van de haltes in het kunstproject To Be Antwerp. De kunst- en performanceroute voorzag op vrijdag 29 en zaterdag 30 november alsmede zondag 1 december in boeiende artistieke uitingen in diverse locaties in de buurt, van de Heilige Geestkerk via onder meer am designs, Leonhard’s Gallery en Naïry Vrouyr tot aan Kavka. In de Sint-Joris waren grafiek en schilderijen van Eleonora Rondags en Wout Van Ackere en fascinerende ‘mensvormige’ zandzakken van Karl Joonas Alaama te bekijken.

Katholieke boekhandel nabij

In vroeger dagen, toen er zelfs in Antwerpen hier en daar nog francofone zakenlieden waren, werden papierwaren ingekocht bij de nabije Librairie catholique Bauwens Soeurs, Rue Porte Saint George 10, Anvers. De gezusters Bauwens baatten hun katholieke boekhandel uit in wat nu Bourlastraat heet.

Tamtum

De zetter die de partituur van François Crouwels’ versie van het Tantum ergo, waarvan zich een exemplaar in het parochiearchief bevindt, moest betitelen had er duidelijk zijn gedachten niet bij. Misschien had hij juist een boek van Karl May gelezen, en had hij het woord tamtam nog in zijn hoofd? 

Voorstudies uit de kast

In het parochiearchief bevinden zich van de wandschilderingen van Godfried Guffens en Jan Swerts zes van de originele voorstudies in olieverf op linnen. Die geven exact aan hoe goed de kunstenaars hun muurfresco’s al vanaf het begin voor ogen hadden. Normaal gezien staan ze braaf opgeborgen in zuurvrij materiaal maar naar aanleiding van de Open Monumentendag van zondag 8 september 2024 leek het een goed idee ze eens tentoon te stellen in de kerk.

Op alle gebeurlijkheden voorbereid....

"Ten aanzien van de huidige tijdsomstandigheden en om op alle gebeurlijkheden voorbereid te zijn, denk ik dat het nuttig ware dat de kerkbesturen maatregelen namen met het oog op het in veiligheid brengen van de kunstvoorwerpen in de kerk bewaard." Er zijn zo van die gelegenheden dat een provinciegouverneur iets zinnigs mee heeft te delen. Dit schrijven deed hij 26 Augusti 1914 de deur uitgaan, de dag dat de straatlantaarns niet meer werden aangestoken. Een dag eerder was Antwerpen gebombardeerd door een zeppelin. Niet veel later zouden er ook Etrich Taubes boven de stad opduiken....

Voorstudies en prenten

In het archief van de parochie bevinden zich van de wandschilderingen van Guffens en Swerts niet alleen een aantal voorstudies op doek, in klein formaat, maar tevens enige prenten ervan. Zoals die van het tweede tafereel: Jezus leert ons de liefde tot den arbeid (van Jan Swerts). Die verscheen destijds als lichtdruk bij G. Hermans in Antwerpen.

Hoogfeest

Een opname van een processie, vermoedelijk ter ere van het Hoogfeest van het Allerheiligst Sacrament. De foto is niet gedateerd maar werd naar alle waarschijnlijkheid gemaakt in de dertiger jaren van de vorige eeuw. Ze is alleszins genomen in de Kasteelpleinstraat, waar toen nog tramsporen lagen.

In vele talen

In het intentieboek dat bij de ingang/uitgang van de kerk ligt is goed te zien hoe internationaal het gezelschap aan bezoekers is. Soms moet je al moeite doen er een boodschap in het Nederlands in te ontdekken. Je vindt intenties in onder meer Duits, Engels, Hindi, Italiaans, Japans, Koreaans, Portugees en Spaans. Er valt ook geregeld iets poëtisch in te lezen. Neem bijvoorbeeld Weil der Bambus geschmeidig ist, fürchtet er den Sturm nicht….

De grootste parochie

De Sint-Jorisparochie was 45 jaar geleden bij de telling per 1 januari 1989 qua inwoners de grootste van het decanaat. De priesters Frans Veraart en Walter De Moor waren de zielzorgers van 7200 parochianen. Sint-Andries en Sint-Anna waren met respectievelijk 6838 en 6000 inwoners de tweede en derde grootste parochie, vóór Onze-Lieve-Vrouw ten Hemel Opgenomen (5840).

Manshoog

Vroeger waren er nog geen televisie, radio en zeker geen internet om evenementen aan te kondigen. Meestal werd daarop de aandacht gevestigd middels aanplakbiljetten. Je staat er van te kijken hoe groot die waren. Meer dan manshoog soms zelfs. Neem dit exemplaar uit 1885, voor een tiendaagse plechtigheid ter ere van Sint-Rochus. Dat drukkers dat in één keer uit de pers kregen….

Dubbele modellen

In het archief bevindt zich materiaal van de (inmiddels verdwenen) firma Peeters & Eraly in de Lamorinièrestraat 101. Hun zaak in verwarmingsstelsels leverde (in 1917) de radiatoren voor de Sint-Joriskerk. Die zijn van het model Idéal, dat door Peeters & Eraly echter standaard met acht gekoppelde segmenten werd aangeprezen. In de Sint-Joris staan (met zestien) dubbele modellen. De radiatoren werden vervaardigd in Hull.

Khidr

Sint-Joris, de drakendoder wordt niet alleen vereerd door christenen. Jona Lendering schreef hier een interessant artikel over op zijn blog Mainzer Beobachter. Ook moslims vereren Sint-Joris. Zij noemen hen Khidr, ‘de groene man’. Ook de joden kennen hem: zij associëren Joris/Khidr met de profeet Elia. En zelfs bij de druzen is de drakendoder bekend. Zie:

https://mainzerbeobachter.com/2020/04/23/sint-joris-co/

To Be Antwerp ook in Sint-Joris

Van vrijdag 24 tot en met zondag 26 november vond de achtste editie plaats van de kunst- en performanceroute To Be Antwerp. Diverse kunstenaars toonden werk op 26 verschillende locaties in de buurt waaronder de Heilige Geestkerk, Gert Voorjans, Geukens & De Vil, Fred & Ferry Gallery, Life Is Art Gallery, De Slegte, Maagdenhuis en de Sint-Joriskerk. Bij ‘ons’ waren Lies Jacobs met een installatie, Manon De Bruyn met grafiek en Angelique de Limburg met schilderijen te gast.

Boeken over Sint-Joriskerk

In het interbellum verscheen een tweetal boeken over de Sint-Joriskerk. In 1924 zag Geschiedenis van Sint-Joriskerk te Antwerpen het licht van doctor Floris Prims, die bij het schrijven hulp had gekregen van Kamiel Van Herck, die toentertijd onderpastoor was in de kerk. In 1935 publiceerde pastoor August Thyssen Geschiedkundige nota’s betreffende het ontstaan en de ontwikkeling van Sint-Jorisparochie te Antwerpen, iets minder doorwrocht dan het werk van Prims (die in 1925 overigens werd aangesteld als Antwerps stadsarchivaris). Wie enige moeite doet kan beide boeken (hetzij in een antiquariaat, hetzij op het wereldwijde web) nog op de kop tikken.

Joris te paard

Sint-Joris is nooit ver weg: vlakbij de Sint-Joriskerk bevindt zich aan de Lange Gasthuisstraat 19 het Museum Mayer van den Bergh. Dat heeft in zijn fraaie collectie ook het beeld Joris te paard. Dat werd aan het einde van de vijftiende eeuw vervaardigd in Kleef in Gelre.

In capite virtus

Op deze blog kwam eerder het gemeentewapen van Wommelgem ter sprake. De drie everzwijnenhoofden die daarin verwerkt werden zijn ook te zien in het glasraam boven de hoofdingang van de Sint-Joris. Ze sieren het wapen van de familie De Neuf, die in de achttiende eeuw de grootgrondbezitter van Wommelgem was en in de negentiende de sponsor van dit glas-in-loodwerk. Onze organiste Annelies Foquaert fotografeerde het op haar hoogte van wat naderbij. In capite virtus (Latijn voor Moed in het hoofd) staat er onder de varkenskoppen.

'Drama Christi' te beluisteren

In 1871 kreeg Peter Benoit (1834-1901), vier jaar daarvoor benoemd tot directeur van de Antwerpse muziekschool en tot dirigent van de Société de Musique d’Anvers, de opdracht een compositie te schrijven voor de plechtige inwijding van de 16 muurschilderingen van Jan Swerts en Godfried Guffens in de Sint-Joriskerk. Daarbij schreef de componist het Drama Christi, geestelijk zanggedicht voor soli, klein en groot mannenkoor, orgel en orkest. Het arrangement voorzag in hoge mannenstempartijen vermits het vrouwen destijds nog niet was toegestaan in de kerk te zingen. Op maandag 27 november 1871 dirigeerde Benoit zelf zijn Drama Christi tijdens de plechtige inwijding van de muurschilderingen. In 1984 werd het werk in de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Sint-Truiden uitgevoerd onder leiding van dirigent Frans Dubois. De opname daarvan is dankzij het internet integraal te beluisteren:

https://www.libraryconservatoryantwerp.be/benoit/titel_audio.php?ID=248

Nooyt!

De vergankelijkheid is de mens al lang bekend, maar zij die in Onze Lieve Vrouw geloven staan daar wat meer ontspannen tegenover, want Al vergaet op ’t eynd!... MARIA’s kind’ren nooyt. In het archief vonden we dit slot van een Mariagebed, waarschijnlijk ooit als bladwijzer gebruikt, verdwaald tegen een schutblad.

Ingemetseld verleden

In de zuidelijke zijmuur van de Sint-Joriskerk, te bekijken in de tuin van de pastorie, is bij de bouw van de kerk in 1848 een stuk steen uit de oorspronkelijke kerk ingemetseld.

Panorama

Deze foto van het Mechelseplein, waarop de Sint-Joriskerk duidelijk in beeld is, werd gemaakt vanuit de Panoramazaal van de Boerentoren (tegenwoordig eigendom van zakenman Fernand Huts). Ter oriëntatie: links in het midden aan het begin van de Mechelsesteenweg de Nationale Bank.

Augustinus

In de Sint-Joriskerk hangt ook een vaandel ter ere van de Heilige Augustinus. Nadat eind vorige eeuw de Sint-Augustinuskerk in de Kammenstraat werd opgeheven als parochiekerk (nu is daar de concertzaal AMUZ) kreeg de Sint-Jorisparochie  de zorg over een serie documenten van de Sint-Augustinusparochie. Ook deze stukken worden bewaard in het archief van de Sint-Jorisparochie. Het archief van de Sint-Augustinuskerk is onvolledig vermits de verdeling van patrimonium en archief van de Sint-Augustinuskerk destijds op een vrij willekeurige manier is georganiseerd. Het hoe en waarom daarvan zijn de facto niet meer te achterhalen. 

 

Bewaard gebleven

Hoewel de Sint-Joriskerk eind achttiende eeuw door de genadeloze zuiderburen werd vernietigd, is er toch een en ander uit de oorspronkelijke kerk bewaard gebleven. Zo is de zeventiende eeuwse preekstoel, gebeeldhouwd door de Antwerpse kunstenaar Arnoldus Quellin (1609-1668), uit de vorige Sint-Joriskerk in de kerk van Onze Lieve Vrouw van Goede Hoop in Vilvoorde te vinden. De preekstoel werd zoals alle andere kerkelijke bezittingen door het Frans bewind in beslag genomen en op 14 november 1978 publiekelijk verkocht, enkele maanden voor de volledige sloop van de Sint-Joriskerk op 22 april 1799.

Jubeljaar in oorlogstijd

In 1943 was het 75 jaar geleden dat het land plechtig aan Jezus’ Heilig Hart werd toegewijd. Daar maakte het Bondsblad van de Bonden van het Heilig Hart in volle oorlogstijd uitgebreid melding van in de juni-juli-editie. Het Bondsblad zou ‘om reden van de papierschaarschte’ in juli niet verschijnen, vandaar het dubbelnummer. Voor alle duidelijkheid: dit jaar is het 155 jaar geleden dat de toewijding werd ingesteld.

Kerk als detail

In de sacristie van de Sint-Joriskerk bevindt zich het drieluik Laat de kinderen tot mij komen van Frans Francken de Oude (circa 1542-1616, maar hier stellig 1544-1616). Aardig detail: linksboven is in het rechterpaneel de oorspronkelijke Sint-Joriskerk afgebeeld.

De Neuf van Wommelgem

Eerder op deze blog maakten we melding van de verwondering die een bezoeker van onze kerk overviel toen hij in het glas-in-lood boven de hoofdingang het wapen van Wommelgem ontwaarde. De drie zwijnshoofden zijn in het huidige gemeentewapen wat gemoderniseerd, maar wel degelijk gebaseerd op het wapenschild van de familie De Neuf. Die was in de achttiende eeuw ‘eigenaar’ van Wommelgem. Greet Merckx zocht na dat de familie De Neuf aangetrouwd was aan de drukkersfamilie Plantin. De adellijke Annemarie De Neuf huwde Balthasar III Moretus en bestuurde als diens weduwe de drukkerij van 1696 tot 1714. De familie De Neuf betaalde de rekening (2.200 frank) voor de glasramen boven het portaal. Als dank werd het familiewapen opgenomen in het glasraam. Dat werd vervaardigd door Jean-Baptiste Carpronnier, en geplaatst in 1871. 

De kerk in 1600

In het Snijders&Rockoxhuis in de Keizerstraat is een boeiend schilderij van de Antwerpse schilders Hendrik van Balen I (1575-1632) en Abel Grimmer (1570-1618 of 1919) te zien: Antwerpen met een gedeelte van het Vlaams Hoofd in 1600. Het is een coproductie. Van Balen konterfeitte de bovenste helft, landschapsschilder Grimmer de onderste. Die is interessant omdat daarop ook de oude Sint-Joriskerk is vereeuwigd.

Kwitantie voor kunstenaars

Soms sta je er even niet bij stil dat de muurschilderingen in de kerk door Godfried Guffens en Jan Swerts er niet altijd zijn geweest en dat ze  ooit effectief áángebracht zijn geworden. Daarvan getuigt deze kwitantie (art. 61b begrooting 1872) voor het bedrag van fr 134,95 dat op 1 mei 1872 werd overhandigd aan M.M. Guffens & Swerts, kunstschilders.

'Verstopt' raam

Een van de minder zichtbare lichtpunten in de Sint-Joriskerk is het glasraam aan de zuidzijde van het hoogkoor, pal naast de grote achterwand met daarop Sint-Joris en de Pantokrator. Het glas-in-lood ernaast is wel goed te zien vanuit de kerk.

Opnames voor televisieserie

Op vrijdag 14 oktober 2022 was het een drukte van jewelste in de Sint-Joriskerk toen er opnamen gemaakt werden voor een aflevering van een televisiefeuilleton (F*** You Very, Very Much van Bert Scholiers, met Frances Lefebure). Behalve de hoofdrolspelers waren er licht- en geluidstechnici, cameramensen, grimeuses, cateraars en natuurlijk figuranten in de weer.